Cartref > Tirweddau Hanesyddol > Tywi >

201 CWM-IFOR - MANORDEILO

CYFEIRNOD GRID: SN 667276
ARWYNEBEDD MEWN HECTARAU: 1509.00

Cefndir Hanesyddol
Ardal gymeriad fawr ydyw a leolir uwchben y rhyngwyneb rhwng y llifwaddod a daeareg solet ochr ogleddol Afon Tywi, ac mae'n rhan o goridor y prif lwybr hanesyddol i Orllewin Cymru. Dilynai'r ffordd Rufeinig o Gaerfyrddin i Lanymddyfri y rhyngwyneb hwn. Mae'n ffurfio ymyl dde-ddwyreiniol yr ardal gymeriad (gweler Ardal 196) a dilynwyd ei chwrs fwy neu lai gan ffordd fodern yr A40(T). Mae'n bosibl bod y ffordd Rufeinig yn parhau llinell llwybr cynharach, neu o leiaf weithgarwch, fel y tystir gan y darganfyddiadau digyswllt yn dyddio o'r Oes Efydd a ddarganfuwyd ar y ffordd neu'n agos ati, gan gynnwys celc aur. Fodd bynnag rhoddwyd y gorau i ddilyn llinell y ffordd Rufeinig yn ystod y cyfnod Canoloesol a dechrau'r cyfnod Ôl-Ganoloesol, nes i ffordd dyrpeg gael ei sefydlu ar hyd ei llwybr yn y 18fed ganrif. Yn y cyfamser sefydlwyd llwybr o Landeilo i Lanymddyfri, gyda thollty yn ddiweddarach, ar hyd y tir uwch trwy ganol yr ardal gymeriad hon (Ludlow 1999, 24), pan oedd wedi'i lleoli o fewn hanner deheuol cwmwd Manordeilo, cantref Manordeilo yn ddiweddarach, (Rees 1932) a ddelid o arglwyddiaeth Gymreig annibynnol Cantref Mawr nes i Sir Gaerfyrddin gael ei sefydlu ym 1284. Gall natur gymharol gydryw y dirwedd bresennol gynrychioli undod hanesyddol o ran y defnydd a wneid o'r tir. Roedd y dirwedd wedi'i hamgáu, i greu'r patrwm presennol o gaeau afreolaidd, erbyn i'r arolygon degwm gael eu cynnal yn ail chwarter y 19eg ganrif, ond mae'n bosibl bod y broses wedi dechrau yn gynharach, ar ddiwedd yr Oesoedd Canol o bosibl. Ychydig iawn o anheddu a fu erioed ar y gorlifdir ei hun ond mae'n digwydd ar 'ynysoedd' uchel o fewn y llifwaddod, yn bennaf ar ffurf ffermydd unig ac mae'n bosibl bod un o'r ffermydd hyn, sef Glanrhyd-isaf, yn hen iawn. Gall gweddillion system gaeau gyfagos berthyn i'r cyfnod Canoloesol. Ar y tir uwch, mae'r llwyfannau adeiladu, y lonydd ac ati yn dyddio o'r cyfnod Ôl-Ganoloesol yn dystiolaeth o aneddiadau blaenorol o amgylch Banc-y-gwyn. Lleolir yr ardal gymeriad hon o fewn plwyf mawr Llandeilo Fawr ac mae iddi lofnod eglwysig cryf, sy'n cynrychioli efallai graidd Patria Teilo Sant sy'n rhagflaenu'r Goresgyniad. Mae'n bosibl i'r nifer fawr o gapeli anwes sy'n perthyn i'r plwyf gael eu sefydlu'n gynnar ac yn eu plith ceir rhai sydd o fewn yr ardal gymeriad hon. Roedd un o'r capeli hyn i'w weld o hyd ar ddechrau'r 19eg ganrif pan godwyd annedd ar y safle, sef Capel Isa, a adeiladwyd ar dir a berthynai'n wreiddiol i ystad Abermarlais yn Ardal 209 (Jones 1987, 21). Ar lethr isaf y dyffryn saif dau, tri gynt, dþ mwy 'boneddigaidd' a'u gerddi, ac mae rhywfaint o'r tir wedi'i wneud yn barc sydd wedi nodweddu'r dirwedd. Y pwysicaf o'r tai hyn yw Glanbrydan, a sefydlwyd tua diwedd y 18fed ganrif ond a ehangwyd, ac a osodwyd fel tirlun parcdir, rhwng 1838 a 1887 pan adeiladwyd porthordy (Ludlow 1999, 26). Fferm fawr yw Down Farm yn y bôn tra bod Dirleton gerllaw Pont Llangadog bellach wedi mynd i bob pwrpas. Roedd y patrwm o ffermydd bach o fewn yr ardal ac o'i hamgylch wedi'i sefydlu erbyn dechrau'r 19eg ganrif, ond bu newidiadau yn y dirwedd gan gynnwys colli ffermydd eraill a chyfuno caeau yn agos at lawr y dyffryn, dargyfeirio'r ffordd dyrpeg yn y 1820au a datblygiad y pentref ar ôl hynny, ac eglwys, yng Nghwm-Ifor (gweler Ardal 196). Crëwyd yr anheddiad cnewyllol ym Manordeilo yn y 19eg ganrif hefyd ac nis enwir hyd yn oed ar Luniau Tirfesurwyr Gwreiddiol yr Arolwg Ordnans, Dalen 189, yn dyddio o 1812. Mewn gwirionedd ers 1964 y gwelwyd yr ehangu mwyaf ym Manordeilo (Arolwg Ordnans, 1:10000), ac mae'n dal i ehangu gydag anheddau newydd yn cael eu hadeiladu yn y pen gogledd-ddwyreiniol.

Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001. Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded: GD272221

Disgrifiad ac elfennau hanfodol y dirwedd hanesyddol
Mae ardal gymeriad Cwm-Ifor - Manordeilo yn ymestyn dros ardal o fryniau tonnog ar ochr ogleddol dyffryn Tywi. O lawr y dyffryn ar lefel o 40m fwy neu lai mae'r bryniau'n codi i 160 m ar eu huchaf, er eu bod rhwng 50 m a 90 m o uchder ar y cyfan. Tirwedd o gaeau afreolaidd bach a ffermydd gwasgaredig ydyw yn y bôn. Defnyddir y tir bron yn gyfan gwbl ar gyfer porfa wedi'i gwella. Mae'r caeau wedi'u rhannu gan gloddiau a gwrychoedd. At ei gilydd mae'r gwrychoedd mewn cyflwr da ac maent yn cael eu cynnal a'u cadw'n dda, ond mae rhai gwrychoedd sydd wedi'u hesgeuluso ar esgeiriau isel i'r gogledd yn agos at Abermarlais (Ardal 209) ym mhen dwyreiniol yr ardal ac ar dir uchel i'r gogledd. Mae coed gwrych nodweddiadol yn gyffredin, yn arbennig yn yr ardaloedd lle y ceir y gwrychoedd wedi'u hesgeuluso i'r gogledd o Gwm-Ifor. Mae nifer fawr o brysglwyni a chlystyrau o goetir, y gall rhai ohonynt fod yn hynafol, yn arbennig ar lethrau dwyreiniol Afon Dulais, llethrau sy'n wynebu'r gogledd. Mae'r parcdir yng Nglanbrydan ac i raddau cyfyngedig hen barc ceirw Dirleton yn cyfuno'r dirwedd amaethyddol oddi amgylch ac yn dylanwadu arni. Mae'r hen batrwm sefydlog o ffermydd gwasgaredig yn cynnwys yn bennaf dai wedi'u hadeiladu o gerrig yn dyddio o'r 18fed ganrif a'r 193eg ganrif. Er bod yr adeiladau hyn yn dod o fewn ystod gyfyng o ddyddiadau, ceir ystod economaidd a chymdeithasol sylweddol o blastai megis Tþ Glanbrydan a'i borthordai a fferm y plas sy'n gysylltiedig ag ef, i lawr i anheddau bach yn y traddodiad brodorol. Wedi'i arosod ar y patrwm o ffermydd gwasgaredig mae patrwm diweddarach o aneddiadau llinellol a chnewyllol. Mae'r adeiladau sy'n ffurfio'r patrwm hwn yn dyddio o'r 20fed ganrif ac yn dueddol o fod wedi'u canoli ar hyd ffordd yr A40, er bod datblygiadau tai modern wedi trawsnewid pentrefan Cwm-Ifor a sefydlwyd yn y 19eg ganrif yn anheddiad cnewyllol bach.

Mae'r archeoleg a gofnodwyd yn ymwneud yn bennaf â'r broses o anheddu a drafodwyd eisoes, ond mae'n cynnwys ôl cnwd anhysbys, a all fod yn grug crwn a maen hir, yn ogystal â'r celc aur a darganfyddiadau digyswllt. Mae o leiaf dri safle capeli Canoloesol, system gaeau a ffynnon bosibl, llwyfannau adeiladu Ôl-Ganoloesol, dyfrffosydd, lonydd a phontydd o amgylch Banc-y-gwyn. Mae safle Tþ Dirleton a'r parc yn dal i gynnwys nodweddion tirwedd.

Ymhlith yr adeiladau nodweddiadol mae Capel Isa sy'n rhestredig Gradd II, a adeiladwyd ym 1812-13 gan Thomas Bedford o Landeilo fel adeilad mawr, deulawr, ac iddo gynllun sgwâr yn wreiddiol. Yn y 19eg ganrif ychwanegwyd bae at yr adeilad i'r gorllewin ac erbyn hyn mae ganddo ffasâd deheuol â thri bae. Mae rhes gysylltiedig o stablau sy'n rhestredig Gradd II. Nid yw adeilad presennol Tþ Glanbrydan a'r porthordai yn rhestredig, ond mae'r 'tþ tðr' ( y cerbyty gynt), a adeiladwyd yn ôl pob tebyg ym 1885 yn ôl cynlluniau S W Williams o Raeadr, yn rhestredig Gradd II. Mae yna duedd i'r ffermydd mwy o faint a'r ffermdai mwy o faint sydd ynghlwm wrthynt, sydd yn aml yn y traddodiad Sioraidd, fod wedi'u lleoli ar y llethrau isaf yn nes at ddyffryn Tywi. Fel arfer mae gan y ffermydd mwy o faint hyn gasgliad mawr o dai allan o gerrig wedi'u trefnu'n ffurfiol. Fodd bynnag nodweddir y math mwyaf cyffredin o ffermdy gan dþ deulawr, syml ac iddo dri bae yn y traddodiad brodorol a grðp bach o dai allan, weithiau wedi'u cywasgu'n un rhes. Mae gan y mwyafrif o ffermydd dai allan amaethyddol modern mawr ynghlwm wrthynt. Ceir nifer o fythynnod sy'n perthyn i ddechrau'r 19eg ganrif. Mae eglwys Sant Pawl, Cwm-Ifor, yn dyddio o ddiwedd y 19eg ganrif ac mae wedi'i hadeiladu ar safle newydd ond mae'r capel yn dyddio o 1836. Lleolir capeli anghydffurfiol eraill ym Manordeilo a Hermon. Ar yr A40(T) ceir carreg filltir restredig Gradd II a osodwyd yno gan gwmni tyrpeg ar ddechrau'r 19eg ganrif, a lleolir tollty cynharach ar yr hen ffordd bost.

Nid yw'n hawdd diffinio'r ardal hon, am fod gan ardaloedd cyfagos nodweddion tebyg. Dim ond i'r de yn erbyn gorlifdir Afon Tywi ceir diffiniad pendant. Mewn mannau eraill ceir ardal drawsnewid.