Cartref > Tirweddau Hanesyddol >Tyddewi >

289 TRELEDDYN - TREGINNIS

CYFEIRNOD GRID: SM730248
ARWYNEBEDD MEWN HECTARAU: 454.4

Cefndir hanesyddol
Ardal o fewn ffiniau modern Sir Benfro ym mhen de-orllewinol Penrhyn Tyddewi. Yn ystod yr Oesoedd Canol gorweddai o fewn Cantref Pebidiog, neu 'Dewisland', a ddelid yn uniongyrchol gan Esgobion Tyddewi, a fu'n graidd i'r Esgobaeth ers 1082 pan gafodd ei roi gan Rhys ap Tewdwr, sef brenin Dyfed cyn y goresgyniad, i'r Esgob Sulien. Lleolir yr ardal gymeriad o fewn plwyf Tyddewi, lle'r oedd nifer o isgapeli, a hyd yn oed heddiw mae iddi dopograffi eglwysig go arbennig. Fodd bynnag, mae tystiolaeth bod topograffi presennol yr ardal yn cuddio tirwedd gynharach ar ben de-orllewinol y penrhyn lle y mae carnedd glirio a'r hyn y tybir ei fod yn system gaeau, efallai o'r oes efydd. Mae'r archeoleg yn cadarnhau pa mor bwysig oedd yr ardal ar ddechrau'r cyfnod canoloesol; yng Nghapel Sant Justinian's sy'n perthyn i ddiwedd yr Oesoedd Canol cafwyd tystiolaeth o'r hyn sydd yn ôl pob tebyg yn fynwent yn dyddio o ddechrau'r cyfnod canoloesol, mae safle llys posibl yn Henllys, tra ymddengys fod Clegyr-Boia wedi'i enwi ar ôl pennaeth o'r 6ed ganrif. Mae'n bosibl bod capel ym Mhorthlysgi hefyd yn ystod yr Oesoedd Canol. O 1115 ymlaen, pan benodwyd Bernard yn Esgob ar Dyddewi, cyflwynwyd systemau Eingl-Normanaidd o lywodraeth ffiwdal a gweinyddiaeth eglwysig i Bebidiog, a oedd yn gyffiniol â Chantref Pebidiog a grëwyd yn ddiweddarach ym 1536. Fodd bynnag, ymddengys fod systemau tirddaliadaeth Cymreig wedi goroesi, er iddynt gael eu haddasu mewn ffyrdd gwahanol, tra parhaodd llawer o hawliau a rhwymedigaethau ffiwdal hyd ddechrau'r 20fed ganrif. Roedd Pebidiog yn enwog am ei dir âr ffrwythlon ac yn arbennig cynhyrchai lawer o haidd, ac roedd dwysedd ei boblogaeth yn uchel. Mae Llyfr Du Tyddewi, dyddiedig 1326, yn rhestru ymhlith treflannau 'maenor' Cantref Cymreig, Dreleddyn (a 'Threfuergu' gerllaw) ac, o fewn 'maenor' Crugheli, y dreflan yng Nghastell Heinif. Ni cheir sôn am Dreginnis, a gofnodwyd yn gyntaf ym 1335, Clegyr-Boia a gofnodwyd yn gyntaf ym 1472 a Rhosson, a gofnodwyd yn gyntaf ym 1490 - roedd y ddwy olaf yn gysylltiedig â thai isganoloesol - a Phencarn a gofnodwyd yn gyntaf ym 1602. Roedd pob un yn lled-faenoraidd, ac fe'u delid yn ôl fersiwn o arfer Cymreig lle yr arferid system o dir âr a thir allan. Yn ôl y system hon delid y tir nid gan berchennog unigol, ond gan ddau berson a'u cydberchenogion. Mewn gwirionedd newydd ei ddiddymu yr oedd system 'gafael cenedl' ym Mhebidiog pan ysgrifennodd Owen c.1600, fod y tir dal yn agored 'ac yn nannedd tymhestloedd'. Dengys mapiau o'r 18fed ganrif a dechrau'r 19eg ganrif fod llawer o'r tir yn dal i fod yn agored. O'r system dirddaliadaeth hon yr oedd prif batrwm anheddu'r ardal wedi deillio, patrwm a gynrychiolir gan y dwysedd uchel o bentrefannau bach. Mae enwau'r mwyafrif o'r pentrefannau hyn yn cynnwys yr elfen Tre- ac maent yn seiliedig i raddau helaeth ar y treflannau canoloesol. Erbyn hyn ar bob pentrefan ceir grðp o adeiladau fferm ôl-ganoloesol. Ymddengys fod pob un yn arfer bod yn gysylltiedig â dwy ardal fach ar wahân o dir comin. Gelwid y naill ardal yn 'gomin' a'r llall yn waun, ac roedd yr olaf yn dir diffaith. Mae'n bosibl bod y system hon yn mynd yn ôl i'r cyfnod canoloesol ond mae'n ddiddorol nodi bod Trefeiddan (ardal gymeriad Pwll Trefaiddan), nas cofnodwyd tan 1614, yn dangos yr un cysylltiad dwbl â thir comin ac felly gallai'r system ddyddio o'r cyfnod ôl-ganoloesol. Mae tir comin yn St Justinian's hefyd. Mae Treleddyn, Pencarnan a Threfeiddan ymhlith y pentrefannau a ddangosir fel aneddiadau cnewyllol ar ddau fap ystad yn dyddio o 1762 a 1811, wedi'u hamgylchynu gan ardaloedd helaeth lle y ceir systemau o gaeau agored, a ddelid yn ôl pob tebyg fel 'cyfrannau' mewn system a oedd wedi goroesi o system Gymreig o dirddaliadaeth. Mae'r system o gaeau agored yn amlwg iawn ar y map a dynnwyd ym 1762, ond erbyn 1811 roedd wedi'i hamgáu yn rhannol a'u troi yn system o gaeau hirsgwar, afreolaidd. Roedd y broses wedi'i chwblhau erbyn arolwg degwm 1840. Fodd bynnag, dengys y map degwm yr ychydig olion sydd ar ôl o system o lain-gaeau isrannedig yng Nghlegyr-Boia, fel nifer fach o leiniau yn bresennol mewn caeau mawr, ond ym mhob man arall roedd patrwm presennol y caeau eisoes yn ei le. Mae economi'r ardal wedi aros yn un amaethyddol i raddau helaeth iawn ac ers canol yr 20fed ganrif fe'i nodweddwyd gan dyfu tatws cynnar, ond mae ffald anifeiliaid yn perthyn i'r cyfnod ôl-ganoloesol yn Nhrefeiddan. At hynny, sefydlwyd llawer o chwareli ar hyd yr arfordir yn ystod y cyfnod ôl-ganoloesol, yn ogystal ag o leiaf un mwynglawdd copr a oedd yn gweithio yn ystod degawdau cyntaf y 19eg ganrif. Sefydlwyd gorsaf bad achub yn St Justinian's ar ddiwedd y 19eg ganrif, ac adeiladwyd tðr gwylio - gan fenter breifat yn ôl pob golwg - gerllaw. Yn fwy diweddar bu pwyslais ar dwristiaeth a hamdden a darparwyd parc carafanau ym Mhencarnan.

Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001. Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded: GD272221

Disgrifiad a hanfodion hanesyddol y dirwedd
Disgrifiad a hanfodion hanesyddol y dirwedd Lleolir ardal gymeriad tirwedd hanesyddol Treleddyn - Treginnis ym mhwynt mwyaf de-orllewinol penrhyn Tyddewi. Mae clogwyni yn ffinio â'r ardal i'r gorllewin ac i'r de. Mae'r rhain yn codi i uchder o 30m fwy neu lai, yna mae'r tir yn gwastatáu yn llwyfandir o fryniau isel sy'n gorwedd rhwng 30m a 50m. Mae cerrig brig tebyg i foelydd - monadnocau - sy'n codi 10m i 20m allan o'r llwyfandir yn un o nodweddion amlwg y dirwedd naturiol. Nodweddir y dirwedd hanesyddol gan ffermydd a chaeau gwasgaredig. Mae patrwm y caeau yn un o glostiroedd bach afreolaidd eu siâp. At ei gilydd rhennir y caeau gan gloddiau o gerrig llanw, waliau o gerrig sych, a chloddiau o bridd a cherrig. Nid oes unrhyw wrychoedd ar y cloddiau sy'n agos at ymyl agored yr arfordir, a lle y ceir gwrychoedd ymhellach i'r tir maent yn cynnwys rhesi di-drefn isel o lwyni ac eithin digysgod. Nid oes unrhyw goed i'w gweld yn y dirwedd. Tir pori wedi'i wella yw'r prif ddefnydd a wneir o'r tir, a cheir rhywfaint o dir âr. At ei gilydd cyfyngir porfa arw a thir prysgog i'r moelydd caregog a'r llain gul sy'n gorwedd ar hyd yr arfordir rhwng terfyn y tir amgaeëdig a phen y clogwyni. Agwedd anarferol a nodedig ar y patrwm anheddu yw lleoliad ffermydd yng nghysgod y moelydd caregog, sy'n eu cysgodi rywfaint rhag y gwyntoedd mynychaf o'r de-orllewin. Yn aml rhennir y lleoliadau clyd hyn gan fwy nag un fferm, fel yn Rhosson a Chlegyr-Boia, ac mae hyn yn rhoi'r argraff eu bod yn bentrefannau amaethyddol bach, yn hytrach na ffermydd gwasgaredig, unig, er nad yw'r patrwm hwn mor amlwg â'r patrwm a geir yn ardal gymeriad hanesyddol Treleddyd - Tretïo - Caerfarchell i'r gogledd ac i'r dwyrain. Er mai ardal gymeriad tirwedd hanesyddol eithaf bach ydyw, mae llawer o amrywiaeth o ran y math a ffermdai a geir ynddi, o dþ isganoloesol ynghyd â simnai 'Fflemaidd' gron yn Rhosson i dþ bonedd deulawr o'r 18fed ganrif yn Nhreleddyn. Mae'r mwyafrif o'r tai, fodd bynnag, yn dyddio o'r 19eg ganrif, maent yn eithaf bach ac iddynt ddau lawr a thri bae, ac yn gyffredinol maent wedi'u hadeiladu yn y traddodiad brodorol, er bod enghreifftiau o dai yn yr arddull Sioraidd mwy bonheddig. Ceir ffermdai ac anheddau eraill o'r 20fed ganrif mewn gwahanol arddulliau a deunyddiau, ond, ac eithrio ar hyd rhai rhannau o'r arfordir, nid ydynt yn elfen gryf o'r dirwedd. Mae'r hen adeiladau fferm wedi'u hadeiladu o gerrig ac maent yn dyddio o'r 19eg ganrif. Mae'r mwyafrif yn cynnwys un rhes fach yn unig, er bod yna gasgliad mwy o faint yn Rhosson a Threginnis Isaf. Ar yr ail safle mae'r adeiladau wedi'u haddasu'n llety. Mae adeiladau amaethyddol modern o ddur, concrid a dalennau asbestos yn eithaf bach o ran maint ac anaml y maent yn bwrw'r adeiladau hyn i'r cysgod. Mae casgliad bach o adeiladau yn St Justinian's, gan gynnwys y capel canoloesol adfeiliedig, y gorsafoedd bad achub ac adeiladau modern, yn atyniad i dwristiaid. Mae nifer o feysydd gwersylla a pharciau carafanau, y mae'r mwyafrif ohonynt wedi'u lleoli yn agos at yr arfordir. Mae'r ffyrdd a'r lonydd a ddefnyddir gan y bobl leol yn gul ac yn droellog a cheir cloddiau uchel o bobtu iddynt.

Mae 32 o adeiladau rhestredig yn yr ardal. Mae fferm Rhosson Uchaf, enghraifft glasurol o dþ isganoloesol o Ogledd Sir Benfro a chanddo simnai gron a rhan ochrol, yn rhestredig Gradd II*. Mae ffermdai Clegyr-Boia a Threfeiddan hefyd yn enghreifftiau tebyg o'r tþ isganoloesol yng Ngogledd Sir Benfro. Mae'r pen ffynnon yn Rhosson Uchaf, a bwthyn Waun Rhosson, hefyd yn rhestredig Gradd II, yn ogystal â Rhosson-ganol a thþ allan, ac Ysgol Sul Rhosson, a adeiladwyd ym 1864. Mae'r mwyafrif o'r adeiladau rhestredig eraill yn dyddio o'r 18fed ganrif a'r 19eg ganrif. Mae ffermdy Treginnis Uchaf, sydd â simnai gron, a'i res o dai allan, yn rhestredig Gradd II. Mae wyth adeilad yng Nghroeswdig, gan gynnwys y ffermdy a'r tair rhes o dai allan, i gyd yn rhestredig Gradd II, yn ogystal â ffermdy Treleddyn Isaf a dwy res o dai allan. Mae wal yr ardd sydd â phen croes wedi'i adeiladu i mewn iddi yn Nhreleddyn Uchaf yn rhestredig Gradd II*, tra bod un o dai allan y fferm yn rhestredig Gradd II. Mae chwe adeilad yn Nhreginnis Isaf yn cynnwys y ffermdy, pedair rhes o dai allan a'r colomendy, yn rhestredig Gradd II. Mae Plyg-y-tywyn ar ymyl ogleddol yr ardal, ar The Burrows, yn fwthyn o ddechrau'r 19eg ganrif sy'n rhestredig Gradd II. Mae'r gorsafoedd bad achub yn St Justinian's, y naill o 1885 a'r llall o 1911, yn rhestredig Gradd II, yn ogystal â'r twr gwylio sy'n dyddio o ddechrau'r 20fed ganrif.

Mae'r archeoleg a gofnodwyd yn eithaf amrywiol. Bu darganfyddiadau mesolithig yn St Justinian's a llawr gweithio fflint ym Mhorthlysgi, tra bod siambr gladdu neolithig gofrestredig, ac anheddiad neolithig yng Nghlegyr-Boia o dan y fryngaer ddiweddarach sy'n perthyn i'r oes haearn, sydd hefyd yn gofrestredig. O'r oes efydd mae man darganfod, carneddau clirio a'r hyn a all fod yn system o gaeau, dau faen hir posibl a chrug crwn posibl. Mae bryngaer gofrestredig arall o'r oes haearn, a darganfyddiadau Rhufeinig eraill ar ymyl y traeth. Mae'n bosibl bod enw lle yn cofnodi safle llys, tra bod y capel yn St Justinian's sy'n perthyn i ddiwedd y cyfnod canoloesol ac sy'n gofrestredig ac yn rhestredig Gradd I yn gysylltiedig â mannau darganfod o ddechrau'r cyfnod canoloesol a'r cyfnod ôl-ganoloesol, mynwent o ddechrau'r Oesoedd Canol, a ffynnon sanctaidd sy'n gofrestredig ac yn rhestredig Gradd II. Mae ffynnon sanctaidd arall yng Nghlegyr-Boia a chapel canoloesol posibl ym Mhorthlysgi. Ceir corlan ôl-ganoloesol yn Nhrefeiddan, llwyfannau adeiladu ym Mhorthlysgi, a chwareli ôl-ganoloesol, mwynglawdd copr, a nodwedd sydd o bosibl yn gysylltiedig â'r diwydiant mwyngloddio ar yr arfordir.

Diffinnir ardal gymeriad tirwedd hanesyddol Treleddyn - Treginnis i'r gorllewin ac i'r de gan glogwyni. I'r gogledd mae ffin bendant yn erbyn ardal o dywod chwyth a fu gynt yn agored. Dim ond i'r dwyrain y ceir diffyg ffin bendant gwelir yn hytrach ardal gyfnewid. Yn y fan hon mae'r ardaloedd cyfagos yn rhannu llawer o nodweddion tebyg, ond mae digon o wahaniaethau i gyfiawnhau eu rhannu'n ardaloedd cymeriad tirwedd hanesyddol ar wahân.

Ffynonellau: Charles 1992; Dicks 1968; Fenton 1811; Fox 1937; Howell 1993; Howells 1971; Howells 1987; James 1981; James 1993; Llyfrgell Genedlaethol Cymru Map 7574; Archifdy Sir Benfro HDX/1006; Romilly Allen 1902; Map degwm a rhaniad Tyddewi, 1840-41; Williams 1953; Willis-Bund 1902