CANASTON A CHOEDWIG MYNWAR

CYFEIRNOD GRID: SN 058139
ARDAL MEWN HECTARAU: 542

Cefndir Hanesyddol
Ardal fawr o goetir ar ben adran lanwol y Cleddau Ddu, wedi’i lleoli ym mhlwyfi Newton North a Mynwar gan ymestyn i blwyfi Arberth a Slebets. Bu’r ardal yn ardal o goedwig drwchus am gyfnod hir gyda llawer ohoni yn dod i fewn ffiniau Coedwig hynafol Arberth, a gofnodwyd ers dechrau’r 12fed ganrif. Mae’n goroesi’n rhannol fel Coedwig Canaston. Roedd Maenor Canaston yn aelod o Arglwyddiaeth (a phlwyf) Arberth ond ymddengys iddi gael ei chreu yn gymharol hwyr gan y’i crybwyllir gyntaf yn y 14eg ganrif. Fe’i prynwyd gan y Barlows o Slebets tua 1600 ynghyd â Choedwig Toch i’r gogledd. Nododd George Owen Goedwigoedd Canaston a Mynwar yn benodol yn ei restr o goedwigoedd mawr Sir Benfro tua 1601. Crybwyllwyd Coedwig Pickle hefyd tua 1603. Er ei natur goediog, mae’r ardal gymeriad yn cynnwys dau safle domestig uchel eu statws, ac roedd un ohonynt, Castell Coch, yn faenoraidd. Mae hwn yn neuadd-dy sy’n dyddio o’r 14eg ganrif ynghanol clostir â ffos o’i amgylch ac roedd yn ganolbwynt i Faenor Newhouse, aelod arall o Arglwyddiaeth Arberth, a oedd hwyrach yn gydamserol â phlwyf Newton North. Ymddengys mai datblygiad hwyr oedd y faenor, fel asart o Goedwig Arberth, o dan arglwyddi Mortimer o Arberth ddiwedd y 13eg ganrif. Fe’i prynwyd gan Barlows Slebets ganol y 16eg ganrif ond mae’n bosibl y’i gadawyd yn wag mor gynnar â 1670. Mae plwyf Mynwar yn gymharol fawr ac yn ôl pob tebyg nid yw’n gydamserol â Maenor ganoloesol Mynwar. Rhoddwyd eglwys y plwyf fel rhodd i Farchogion Sant Ioan yn Slebets (a leolir yn yr ardal gyfagos i’r gorllewin) gan Robert FitzLomer – Arglwydd y Faenor yn ôl pob tebyg – ryw adeg cyn 1231. Yn ddiweddarach, rhoddwyd ‘holl goed y faenor’ i Farchogion Sant Ioan gan gynnwys safle Ty’r Chwiorydd diweddarach, cyfres o adeiladau domestig a gynrychiolai dy bonedd a sefydlwyd yn y 16eg ganrif, unwaith eto o dan y Barlows. Hwn yw’r ail safle domestig uchel ei statws yn yr ardal. Mae’r adeiladau yn gysylltiedig â nifer o glostiroedd a llwybrau a ffynnon sydd, gyda’i gilydd, yn ymestyn dros 2.1ha. Gadawodd y Barlows y safle yn y 18fed ganrif, ac fe’i rhoddwyd ar brydles fel nifer o randiroedd a defnyddiwyd y tir fel tir amaethyddol. Ynghyd â Slebets, fe’i prynwyd gan William Knox ar ddiwedd y 18fed ganrif ond ymddengys iddo gael ei adael yn wag erbyn canol y 19eg ganrif. Mae cysylltiadau wedi bod yn bwysig yn natblygiad yr ardal. Mae Pont Canaston yn tarddu o gyfnod canoloesol, a throsti âi’r ffordd ganoloesol o’r dwyrain i’r gorllewin (yr A40 bellach) dros y Cleddau Ddu, ac roedd fferi yn gweithredu rhwng Mynwar a Slebets hyd y cyfnod ôl-ganoloesol. Roedd y coetir trwchus hefyd yn gyfrifol am annog datblygiad cynnar diwydiannau yn yr ardal. Codwyd ffwrnais chwyth golosg gan George Mynne, meistr haearn o Loegr yng Nghoedwig Canaston ym 1635. Yn y brydles ar gyfer y ffwrnais, rhoddwyd hawl i Mynne gymryd pren o’r goedwig. Sefydlwyd gofaint haearn yn Blackpool, Blackpool Mill bellach erbyn 1760 pan gadarnhaodd y brydles fod gan y perchennog, Robert Morgan o Gaerfyrddin ‘yr hawl i dorri coed yng Nghoedwig Canaston o fewn pedair milltir i’r gofaint’. Nodwyd llwyfan a fyddai o bosibl wedi llosgi golosg. Cloddiwyd mwyn ar gyfer y ffwrnais yn lleol. Mae’n bosibl y bu mwynglawdd haearn ym Mynwar ar ddechrau’r 17eg ganrif. Ym 1793 talodd William Knox am waith cloddio yn Slebets yn y gobaith o ddod o hyd i arian, ond roedd wedi camgymryd hen byllau mwyn haearn am fwyngloddiau arian, a oedd, heb lawer o amheuaeth, yn gysylltiedig â ffwrnais gynnar Canaston. Dirywiodd y diwydiannau erbyn dechrau’r 19eg ganrif. Mae mapiau ystad o ddiwedd y 18fed ganrif yn dangos bod y coetir yn debyg iawn o ran maint i’r hyn a welir heddiw. Ym 1794, cofnododd Hassell mai derw oedd y coetir gan fwyaf ac fe’i rheolid ar gyfer cynhyrchu golosg a rhisgl ar gyfer trin lledr, ond bod pren da ar gyfer golosg yn prinhau. Yn wir, mae mapiau’r ystad yn dangos y mannau hynny yn y coetir a oedd wedi’u torri, eu teneuo a’u troi’n goedlannau. Er nad oedd ardal y coetir wedi newid fawr ddim erbyn canol y 19eg ganrif, yn ystod yr 20fed ganrif plannwyd coed coniffer ar rannau helaeth o goetir a fu unwaith yn goetir collddail.

Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001. Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded: GD272221

Disgrifiad a hanfodion hanesyddol y dirwedd
Mae’r ardal gymeriad tirwedd hanesyddol hon wedi’i lleoli ar draws ochrau gogleddol a deheuol y dyffryn a’r bryniau sy’n amgylchynu rhannau uchaf dyfrffordd Aberdaugleddau. Elfen amlycaf y dirwedd hon yw coetir. Coetir collddail sy’n gorchuddio’r llethrau isaf ar hyd glannau dyfrffordd Aberdaugleddau neu’r Cleddau Ddu fel y dylid ei galw yn y rhannau uchaf hyn, a rhannau o ochr ogleddol y dyffryn, ond planhigfeydd conifferaidd masnachol o’r 20fed ganrif sydd i’w gweld yn bennaf yn yr ardal hon. Prin yw’r mannau agored, ac maent yn cynnwys ychydig gaeau, megis y rheini ar lawr y dyffryn ger Pont Blackpool. Mae’r gorsaf bwmpio dwr ym Mhont Canaston wedi’i chynnwys yn yr ardal hon; Pont Canaston ei hun sy’n rhestredig Gradd II; Melin Blackpool adeilad Sioraidd pedwar llawr ag iddo bum ffenestr grom a restrwyd â Gradd II*, sydd bellach yn atyniad twristiaeth poblogaidd; Pont Melin Blackpool, pont garreg bwa sengl a restrwyd â Gradd II*; Castell Coch ty canoloesol ag amddiffynfeydd, sydd yn anghyfannedd ac yn adfeiliedig; a Thy’r Chwiorydd, fferm fodern gynnar ag ysgubor garreg anferth sydd i gyd yn adfeilion erbyn hyn. Yn ogystal â chyfleusterau twristiaeth ym Melin Blackpool ceir rhodfeydd drwy’r coetir a mannau picnic. Yn ogystal â safleoedd archeolegol Castell Coch a Thy’r Chwiorydd ceir tair bryngaer o’r oes haearn, odynau calch ar lan y ddyfrffordd, a safle ffwrnais haearn a gofaint haearn. Mae’r ddau safle olaf hwn o gryn bwysigrwydd – Ffwrnais Mynne yng Nghoedwig Canaston yw’r un ffwrnais chwyth y gwyddom amdani o’r cyfnod allweddol hwn yn natblygiad y diwydiant haearn yng Nghymru, a rheolwyd coetir yn yr 17eg ganrif a’r 18fed ganrif yn benodol i gynhyrchu golosg ar gyfer y ffwrnais a’r gofaint.

Mae hon yn ardal tirwedd hanesyddol hynod iawn ac mae’n gwrthgyferbynnu’n amlwg â’r dirwedd gyfagos o gaeau ffermydd a pharcdir.

Ffynonellau: Hassell 1794; Ludlow 1997c; Ludlow 1997d; map degwm Plwyf Arberth 1842; LLGC MAPIAU SLEBETS 32-35, 40;Owen 1897; Page i ddod; ; PRO D/RTP/SLE/80; mapiau degwm plwyfi Slebets, Mynwar a Newton 1847; Walker 1989