Cartref > Tirweddau Hanesyddol > Aberdaugleddau >

MAES AWYR CAERIW

CYFEIRNOD GRID: SN 054028
ARDAL MEWN HECTARAU: 123

Cefndir Hanesyddol
Ardal gymeriad fewnol i’r de o Afon Gaeriw, mornant ar lannau uchaf y Cleddau Ddu. Mae’n gorwedd yn gyfan gwbl o fewn plwyf Caeriw, a oedd yn graidd i Farwniaeth ganoloesol Caeriw. Yn flaenorol, rhannwyd yr ardal, sydd bellach yn gorwedd o dan faes awyr nas defnyddir, rhwng demên Maenor Caeriw i’r gorllewin, a Sageston i’r dwyrain. Daliwyd Sageston fel Maenor ‘Sagiston a Williamston Harvill’ yn uniongyrchol gan Syr John de Carew ym 1362 pan oedd yn un ffi marchog. Cyn adeiladu’r maes awyr roedd hon yn ardal amaethyddol, gyda’r demên flaenorol yn cael ei gosod mewn system o gaeau mawr. Gellid priodoli’r broses o greu rhai o’r clostiroedd hyn i Syr John Perrot, arglwydd o’r 16eg ganrif, am iddynt gael eu cofnodi mewn arolwg ym 1592 yn dilyn ei atentiad i’r farwniaeth. Digwyddodd rhywfaint o is-rannu erbyn amser map degwm 1839. Mewn cyferbyniad â hyn, roedd yr ardal o fewn maenor Sageston, i’r de o bentref Sageston, yn cynnwys llain-gaeau caeëdig a ddangosir ar fap ystad ym 1762. Roedd hyn yn rhan o faenor Sageston. Ymddengys mai tameidiog oedd eu clostir ôl-ganoloesol ac yn ôl pob tebyg, ymgymerodd tenantiaid unigol ag ef. Sefydlwyd y maes awyr yn Cheriton Caeriw, fel Gorsaf Awyr Llyngesol Brenhinol Penfro, ym 1915 fel maes awyr ar gyfer awyrlongau. Roedd yn un o nifer o safleoedd tebyg a sefydlwyd o amgylch arfordir Prydain er mwyn gwrthwynebu’r bygythiad cynyddol gan longau tanfor yr Almaen yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. Ar y pryd, roedd y maes awyr yn cynnwys un sied fawr o ffrâm dur ar gyfer awyrlongau, sawl adeilad pren a rhywfaint o lety ar ffurf pebyll ar gyfer y criwiau awyr a’r criwiau ar lawr. Lleolwyd awyrennau yn y maes awyr o fis Ebrill 1917 ymlaen. Codwyd siediau awyrennau cynfas yng nghornel de-ddwyreiniol y maes awyr, i ffwrdd o’r sied awyrlongau a phrif cyfadeilad yr orsaf, er mwyn gwasanaethu’r awyrennau a oedd yn cymryd rhan mewn patrolau arfordirol. Erbyn 1919 roedd awyrennau wedi disodli awyrlongau. Digomisiynwyd a chaewyd yr orsaf ym 1920 a gwerthwyd llawer o’r tir fesul llain mewn arwerthiannau. Nid oes unrhyw un o adeiladau gwreiddiol yr orsaf awyrlongau yn goroesi; dymchwelwyd y rhan fwyaf ohonynt ar ôl cau’r orsaf, ond arhosodd rhai am dipyn fel adeiladau amaethyddol. Ailgomisiynwyd ac ailenwyd y maes awyr yn Cheriton Caeriw (er mwyn gwahaniaethu rhyngddo a Doc Penfro) ym 1938. Dechreuodd y gwaith adeiladu ym 1938 ac erbyn y gwanwyn 1939 roedd siediau awyrennau cynfas, cabanau dros dro a lleiniau glanio porfa. Adeiladwyd siediau awyrennau haearn gwrymiog ac adeiladau bric mwy parhaol yn fuan ar ôl hynny, a sefydlwyd y drefn glasurol o dair llain lanio galed sy’n cyd-gloi ar ddechrau’r 1940au hefyd. Erbyn 1944, roedd y maes awyr yn cwmpasu tua 128 hectar. Fel yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, defnyddiwyd y maes awyr fel safle ar gyfer patrolau arfordirol a chwaraeodd ran bwysig yng ngweithgareddau arfordirol yr Iwerydd, hyd nes i hedfan gweithredol ddod i ben ym 1942. Ym 1942, daeth y safle yn Ysgol Radio Rhif 10, sef safle hyfforddi gweithredwyr di-wifr criwiau awyr, a oedd i berfformio’r rôl hon tan ddiwedd y rhyfel. Caeodd yr orsaf ym 1945.

Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001. Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded: GD272221

 

Disgrifiad a hanfodion hanesyddol y dirwedd
Mae’r ardal hon yn cynnwys maes awyr o’r Ail Ryfel Byd. Dymchwelwyd y rhan fwyaf o adeiladau’r maes awyr ac adeiladwyd ffordd osgoi ar draws rhan ogleddol y safle. Mae rhai adeiladau wedi goroesi gan gynnwys y twr rheoli, rhai blociau ymolchi a llochesi ymosodiadau o’r awyr, yn ogystal â lleiniau glanio concrid a rhannau o’r ffyrdd mynedfa. Mae defnydd diwydiannol i rai o’r adeiladau bellach, a chynhelir marchnad dydd Sul ar y lleiniau glanio. Tir pori wedi’i wella yw’r tir rhwng y lleiniau glanio.

Ffynonellau: Austin 1992; Austin 1993; Brock 1989; Map degwm Plwyf Caeriw 1839; Ludlow a Murphy 1987; Owen 1897; PRO D/BUSH/6/27; PRO D/BUSH/6/26