PLWYF TALACHARN, PENTYWYN A LLANDDOWROR

CYFEIRNOD GRID: SN 280115
ARDAL MEWN HECTARAU: 2528.00

Cefndir Hanesyddol
Ardal tirlun hanesyddol fawr iawn yn cynnwys y rhan fwyaf o hanner dwyreiniol Arglwyddiaeth Ganoloesol Talacharn, ac wedi'i lleoli yn Nhalacharn, Llan-dawg, Llanddowror, Llansadyrnin a Phentywyn Mae'r darn mwyaf yn cynnwys plwyf Talacharn a oedd, yn yr ardal hon, yn rhannol yn dir comin, yn y cyfnod Canoloesol. Ym 1278-82 rhoddodd Syr Guy de Brian dir comin am ddim i fwrdeisiaid Talacharn mewn tiroedd i'r gogledd o'r dref bron hyd at San Clêr (Williams, n.d; Davies, 1955). Fodd bynnag, mae'n glir o Inquisition post Mortem ym 1307 (Llyfrgell Genedlaethol Cymru 10118E Cyf.1) fod Syr Guy wedi cadw tir âr a thiroedd eraill o fewn y plwyf ar gyfer demên Talacharn. Enwir nifer o lefydd a thenantiaid, er nad yw ffurf yr anheddiad a'r system caeau a ddefnyddiwyd yn hysbys. Mae'n debygol bod aneddiadau yn y 13eg a'r 14eg ganrif yn cynnwys cnewyllyn bach neu glystyrau rhydd wedi'u lleoli mewn caeau o dir âr a rannwyd, wedi'u hamgylchynu a'u gwahanu gan dir comin. Goroesodd ardal fechan o dir comin yn Broadmoor/Morfa Uwch ym 1842 (map degwm Talacharn), ond roedd yn amlwg y tresmaswyd arno gan sgwatwyr, ac fe'i lleihawyd yn sylweddol o ran maint. Roedd peth tir ger Talacharn ym amlwg yn cynnwys caeau agored neu stribedi; mae caeau modern ym Mryn Syr John yn adlewyrchu'r system gynnar hon a cheir nifer o gyfeiriadau at greu caeau o stribedi mewn dogfennau o'r 16eg a'r 17eg ganrif yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Mae'n debygol bod ffermydd newydd, ynysig wedi'u creu wrth gefnu ar y systemau caeau agored. Ffermiwyd plwyf Llansadyrnin yn yr un modd yn ôl y system caeau agored, a rhoddwyd y gorau yn derfynol i'r system ar ddiwedd y 18fed ganrif neu hyd yn oed ar ddechrau'r 19eg ganrif, yn ôl ffynonellau llawysgrifol. Nid oes unrhyw dystiolaeth o system o'r fath yn y tirlun modern. Yn y 19eg ganrif lleolwyd clwstwr llac o ffermydd o amgylch eglwys Sant Sadwrnen; yn sefydliad posibl o'r Oesoedd Tywyll, mae'r eglwys bresennol yn dyddio o 1859 (Ludlow, 1998). Ar sawl ystyr, mae Pentywyn yn debyg i Lansadyrnin, er bod ffynonellau dogfennol yn awgrymu bod llwyrfeddiant ac amgáu'r system caeau agored bron yn gyflawn erbyn y 18fed ganrif. Gallai'r ddeiliadaeth sydd bellach ym meddiant Great House Pentywyn fod yn ganoloesol - y tenant cyntaf y ceir cofnod ohono'n byw yno oedd William Barret ar ddechrau'r 16eg ganrif (Jones 1987, 147), ond saif y ty gerllaw eglwys y plwyf Santes Margaret, sydd ag elfennau yn dyddio o'r 12fed ganrif (Ludlow, 1998). Nid yw'n bosibl pennu hyd a lled unrhyw anheddiad canoloesol cysylltiedig, ond yn y 19eg ganrif roedd clwstwr llac o ffermydd ac anheddau eraill wedi'u lleoli o amgylch yr eglwys gan adlewyrchu o bosibl hen batrwm o anheddu. Mae eglwys anghysbell Sant Odoceus yn Llan-dawg yn dyddio o'r Oesoedd Canol, ac mae'n bosibl iddi gael ei sefydlu yn yr Oes Dywyll. Ym 1840 (map degwm) roedd Llan-dawg yn blwyf bach gydag un ddeiliadaeth tir. Mae'r hyn a ymddengys yn stribedi amgaeëdig ar y map degwm, gan nodi presenoldeb blaenorol system caeau agored. Mae'r dyddiad yr amgaewyd system o'r fath a'r patrwm anheddu cyn y cyfnod modern yn hollol anhysbys. Yn wahanol i'r uchod a leolwyd yn gyfan gwbl o fewn Arglwyddiaeth Talacharn yn y cyfnod Canoloesol, roedd Llanddowror yn arglwyddiaeth ar wahân (Rees, 1932), a all adlewyrchu'r rhannu tir a ddigwyddodd cyn y goresgyniad. Yn ddiau mae cysegru'r eglwys i Sant Teilo (neu Cringat) gan awgrymu iddi gael ei sefydlu cyn y goresgyniad. Roedd anheddiad cnewyllol o amgylch yr eglwys mewn bodolaeth erbyn canol y 19eg ganrif, sef anheddiad a adfywiwyd drwy adeiladu ffordd dyrpeg ar ddiwedd y 18fed ganrif. Nid ymchwiliwyd i dystiolaeth ddogfennol am fodolaeth system caeau agored yn Llanddowror, ac er bod tystiolaeth gwirioneddol yn y tirlun modern yn dangos bod system o'r fath wedi'i defnyddio, mae'r dyddiad y cafodd ei amgáu yn anhysbys. Prin iawn yw'r newidiadau i gymeriad hanfodol yr ardal hon o dirlun hanesyddol ers y gwnaed yr arolygon ar gyfer mapiau ystadau ar ddiwedd 18fed ganrif, a mapiau degwm o tua 1840. Adeiladwyd anheddau modern, ond am fod y rhain naill ai wedi'u gwasgaru ar draws y tirlun gan ddilyn patrwm hen ffermydd sefydledig, neu wedi'u grwpio ynghyd yn aneddiadau lled-gnewyllol Pentywyn, Llanddowror a Llansadyrnin, maent yn tueddu i bwysleisio patrymau hanesyddol.

Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001. Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded: GD272221

Disgrifiad ac elfennau tirlun hanesyddol hanfodol Mae hon yn ardal fawr iawn sy'n ymestyn o ychydig fetrau uwchlaw lefel y môr ar ei chyrion deheuol yn Brook i dros 150m ar ei phwynt uchaf. Mae'n cynnwys bryniau pantiog, gyda dyffrynnoedd dwfn rhychog yma ac acw. Mae coetir collddail yn gorchuddio ochrau mwyaf serth y dyffrynnoedd, ac mae o leiaf rhan ohono yn hynafol, yn gymysg â rhai planhigfeydd coniffer bach. Fodd bynnag, nodwedd pennaf yr ardal hon yw tir pori amgaeëdig gyda phatrwm anheddu o ffermydd gwasgaredig a phentrefi bach. Mae'r caeau yn afreolaidd o ran eu siâp ac yn bennaf o faint bach neu ganolig, er bod darnau mwy o dir amgaeëdig ar lefelau uwch. Mae'r ffiniau'n amrywio o ran eu dyddio ac maent yn cynnwys gwrychoedd ar wrthgloddiau, gyda muriau o forter yn achlysurol iawn. Mae'r gwrychoedd mewn cyflwr da ac yn gyffredinol yn cadw anifeiliaid allan ac yn amrywio o rai sy'n cael eu trin yn ofalus a rhai sy'n tyfu'n wyllt. Mae coed nodweddiadol yn y gwrychoedd mewn rhai ardaloedd, ac mae'r rhain ynghyd â'r gwrychoedd sydd wedi tyfu'n wyllt a'r clystyrau bach o goetir yn rhoi ymddangosiad coediog i ardaloedd penodol o'r ardal hon. Dim ond ar y lefelau uwch y collwyd rhai gwrychoedd, ond nid yw hyn yn ddifrifol ac mae gwifrau yma yn cadw anifeiliaid allan. Ym mhentrefi Pentywyn, Llansadyrnin a Llanddowror mae'r anheddu wedi'i glystyru o amgylch yr eglwysi. Mae anheddau hyn yn cynnwys ffermydd a bythynnod mewn amrywiaeth o arddulliau a deunyddiau yn dyddio'n bennaf o'r 18fed a'r 19eg ganrif ac ychwanegwyd anheddau diweddarach mewn amrywiaeth o arddulliau a deunyddiau yn yr 20fed ganrif. Fodd bynnag, nid yw datblygiad modern wedi cymryd y pentrefi hyn drosodd yn llwyr. Ffermydd mawr yma ac acw ar draws y tirlun a welir yn bennaf yn yr anheddiad amaethyddol. Mae ffermdai yn dyddio yn bennaf o'r 19eg ganrif ac maent wedi'u hadeiladu o garreg, yn aml gyda rhes o dai allan o garreg yr ychwanegwyd adeiladau ffermydd modern atynt yn ddiweddar. Adeiladwyd anheddau modern, ond heb fod yn rhy amlwg, a Cross Inn yw'r unig glwstwr sylweddol o dai y tu allan i'r pentrefi hanesyddol.

Mewn ardal mor fawr mae'r archeoleg yn gyfoethog ac amrywiol, a chynrychiolir y rhan fwyaf o'r cyfnodau. Mae yna nifer o feini hir, a safleoedd meini hir posibl, safleoedd anheddiad o'r Oes Haearn, aneddiadau Canoloesol, eglwysi a melinau, a nifer mawr o fythynnod a ffermydd Ôl-ganoloesol.

Mae'r adeiladau wedi'u hadeiladu yn bennaf o garreg gyda thoeon llechi. Mae eglwysi Canoloesol Llan-dawg a Phentywyn, sydd ag elfennau canoloesol iddynt yn rhestredig ar Radd II, tra bod eglwys Llanddowror yn rhestredig ar Radd B. Fodd bynnag, mae adeiladau nodweddiadol yn gymharol anghyffredin, ac ychydig o dai bonedd a geir. Mae Great House Pentywyn, gyda cholofnau ar y gatiau, yn rhestredig ar Radd II, ac yn ôl pob tebyg mae'n dyddio o'r 17eg ganrif, gydag addasiadau diweddarach. Mae yna 10 o adeiladau rhestredig eraill, i gyd ar Radd II ac yn bennaf yn rhai amaethyddol, ar wahân i un ciosg K6.

I'r de, y de orllewin a'r dwyrain mae nifer o ardaloedd tirlun â nodweddion gwahanol iawn yn ffiniau pendant. I'r de orllewin mae rhostir agored Mynydd Marros a llethr arfordirol serth. I'r de mae datblygiad modern ym Mhentywyn a Llanmiloe, llinell glogwyn hynod goediog, greiriol neu fignen adferedig. I'r dwyrain mae tref Talacharn a'r systemau caeau agored a oroesodd neu rai amgaeëdig. Mae'r ffiniau mewn mannau eraill yn fwy o broblem, gan nad oes unrhyw derfyn clir - yn gyffredinol i'r gogledd a'r gorllewin mae'r tirlun yn llai cyson, gyda maint y caeau yn amrywio ond maent yn tueddu i fod yn fawr ac yn rheolaidd o ran eu siâp, ac mae'r anheddu yn fwy gwasgaredig.