Cartref > Tirweddau Hanesyddol > Bae Caerfyrddin Aber Afonydd Taf a Thywi >

 

LAQUES

CYFEIRNOD GRID: SN 332106
ARDAL MEWN HECTARAU

Cefndir Hanesyddol
Ardal o wlad fryniog gyda chaeau eithaf mawr â ffiniau afreolaidd o ran siâp a ffermydd gwasgaredig, oll yn ganlyniad cyfuno caeau a'u hamgáu gan deuluoedd bonedd a ddeuai i'r amlwg megis teulu'r Lloyds o Laques (a'r Plas, Llansteffan) yn yr 17eg a'r 18fed ganrif. Gellir cyferbynnu'r tirlun hwn â'r tirlun lle ffosileiddiwyd ffurf gron hen stribedi caeau agored gynt gan derfynau Ôl-ganoloesol ee. i'r gogledd. I'r de-ddwyrain, mae'n bosibl bod rhan o'r ardal wedi gorwedd o fewn y 'Broadlands Park' canoloesol (Rees 1932), ac wedi parhau heb ei hamgáu tan y cyfnod Ôl-ganoloesol. Mae elfennau o'r tirlun Canoloesol hefyd yn cynnwys Fferm Pentywyn, i'r gorllewin o'r ardal, sef plas120 erw a gyflwynwyd i Briordy Sant Ioan, Caerfyrddin, rhwng 1115 a 1130 gan arglwydd Maenor Llangain, Alfred Drue (Jones 1991, 4). Yno mae safle capel a gysegrwyd, yn ôl pob golwg, i Teilo Sant, yn tarddu o gyfnod cyn y Goresgyniad o bosibl (James, n.d.). Yn y diddymiad syrthiodd Pentywyn i'r teulu Lloyd o Lansteffan a bellach mae'n eiddo i'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol. Gwyddys fod rhywun wedi bod yn byw yn fferm ganolog Laques, y mae ei henw yn tarddu o'r hen Saesneg 'lac' (nant), ers y 14eg ganrif pan oedd yn ystad y teulu Reed; fe'i caffaelwyd gan y teulu Lloyd o Lansteffan ym 1616 (Jones 1987, 97). I'r gwrthwyneb, mae fferm Lord's Park i'r de yn enghraifft o anheddiad canoloesol posibl a ad-drefnwyd gan y teulu Lloyd yn unol â'r system o ffermydd y plas a ffermydd tenantiaid, sy'n nodweddiadol o ad-drefnu ystadau yn y 18fed ganrif (James n.d.) ac mae'n arddangos ffermdy a thai allan mewn cyflwr da o ddiwedd y 18fed neu ddechrau'r 19eg ganrif. I'r dwyrain o'r ardal, ar flaendraeth Tywi, mae ffynnon a ymgysegrwyd yn draddodiadol i Sant Anthony ac a ystyrir yn ffynnon gysegredig hynafol. Adeiladwyd fila cyfagos o ddechrau'r 19eg ganrif i fanteisio ar y golygfeydd o'r môr gan wr o'r enw Capten Scott, sy'n nodweddu'r modd y daeth y dosbarthiadau bonedd i werthfawrogi harddwch naturiol (James n.d.).

Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001. Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded: GD272221

Disgrifiad ac elfennau tirlun hanesyddol hanfodol Gorwedd yr ardal fach hon o dirlun hanesyddol rhwng cydlifiad Afonydd Tywi a Thaf ac yn ei ffurf bresennol mae'n Ôl-ganoloesol. Mae'n codi o lefel y môr yn dirlun o fryniau a phantiau sy'n cyrraedd uchafswm uchder o dros 130m. Mae'r rhan fwyaf o'r tir yn cael ei ffermio, a'r rhan fwyaf ohono yn dir pori wedi'i wella. Ceir clystyrau bach o goetir collddail hynafol ar lethrau serth, ond ar wahân i'r rhain mae'n dirlun agored iawn. Mae'r caeau yn tueddu i fod rhwng maint canolig a rheolaidd, yn arbennig ar lefelau uwch, gyda therfynau o wrychoedd ar wrthgloddiau. Mae'r gwrychoedd mewn cyflwr da; ychydig sydd wedi tyfu'n wyllt, a phrin yw'r coed nodweddiadol yn y gwrychoedd. Ffermydd ar wasgar yw'r patrwm anheddu.

Ymhlith yr archeoleg a gofnodwyd, yn ogystal â'r nodweddion tirlun Canoloesol ac Ôl-ganoloesol a nodwyd uchod, mae darganfyddiadau Neolithig ym Mhentywyn, dau faen hir posibl o'r Oes Efydd, dwy fryngaer bosibl o'r Oes Haearn.

Ceir rhai adeiladau hynod ond ni restrwyd yr un ohonynt. Mae'r ffermydd yn anheddau cerrig sylweddol â thoeau llechi, yn y traddodiad Sioraidd, â chyfres o dai allan cerrig fel arfer yn ogystal ag adeiladweithiau modern; ac eithrio Laques, sydd â nodweddion Jacobeaidd o hyd ond a gafodd ei ymestyn ar ôl 1747 (Jones 1987, 97). Mae yma hefyd fythynnod Ôl-ganoloesol ac ysgol.

I'r de mae clogwyni'r môr/llethr arfordirol yn ffiniau eithriadol o bendant i'r ardal hon. Yn yr un modd mae'r terfynau'n bendant i'r gorllewin yn erbyn morfa heli adferedig, ac i'r dwyrain yn erbyn pentref Llansteffan. I'r gogledd nid yw'r union derfyn rhwng y tirlun hanesyddol hwn a'r ardal gyfagos o stribedi caeau amgaeëdig mor bendant, ond serch hynny mae'r ddwy ardal nodwedd hon yn hynod.