PEN-BRE A PHORTH TYWYN

CYFERINOD GRID: SN 438010
ARDAL MEWN HECTARAU: 359.40

Cefndir Hanesyddol
Yn eu ffurf bresennol, mae Pen-bre a Phorth Tywyn yn gynnyrch y diwydiant glo cynyddol yn ne-ddwyrain Sir Gaerfyrddin yn ystod y 18fed a'r 19eg ganrif. Mae gan Ben-bre wreiddiau cynharach o lawer, fodd bynnag; mae eglwys y plwyf wedi'i chysegru i Illtud Sant, ac fel eglwys ar lan y môr gyda chyfeiriadau ati mewn dogfennau sy'n perthyn i gyfnod cynnar wedi'r Goresgyniad, mae o bosibl yn eglwys a sefydlwyd cyn y Goresgyniad. Fe'i rhoddwyd i Fenedictiaid Abaty Sherborne, Dorset, gan Robert o Gaersallog, Arglwydd Cyd-weli, ym 1120 (Ludlow 1998). Safai capeliaeth ganoloesol, Capel Cynnor, yn y dyffryn serth i'r gogledd o Borth Tywyn ar un adeg, ond llyncwyd ei safle o dan Bwll glo Cwm Capel erbyn 1840 (Jones 1983, 18). Yn ystod y cyfnod canoloesol diweddar daliwyd Pen-bre, gyda Maenordy Penrhyn i'r gogledd, yn gyntaf o leiaf gan Arglwyddiaeth Cyd-weli, fel brodoriaeth ac estroniaeth (Rees 1953, 200). Mwynhaodd statws maenoraidd o leiaf mor gynnar â 1361 o dan y teulu Butler, a'i daliodd o bosibl fel maenordy demên, ond erbyn 1630 o dan y teulu Vaughan roedd wedi mynd yn annibynnol o Arglwyddiaeth Cyd-weli (Jones 1983, 18), ac ym 1896 fe'i disgrifiwyd fel maenordy preifat gyda llysoedd lît rheolaidd (Jones 1983, 29). Fe'i caffaelwyd gan y teulu Ashburnham ym 1677. Saif Llys Pen-bre, canolfan ffiwdal y maenordy, i'r gorllewin o Ardal 158 fel 'Fferm y Llys' ac mae'n dy cain o waith maen o'r 16eg ganrif a dechrau'r 17eg ganrif, bellach yn adfail (Lloyd 1986, 56); gorwedd ei dir y tu allan i'r ardal hon. I'r gwrthwyneb parhaodd y llain o dir arfordirol, 'Tywyn Bach' yn dir pori comin tan y 19eg ganrif (Ludlow 1999,23), ac ychydig o dystiolaeth bellach a geir o weithgaredd gan ddyn tan y 18fed ganrif pan arweiniodd y fasnach galch â Bro Gwyr i sefydlu nifer o odynau calch. Yn bwysicach fyth oedd sefydlu pyllau glo, ar ddechrau'r 18fed ganrif, yng Nghwsgwm i'r gogledd o Borth Tywyn (Ludlow 1999, 24), ac agorwyd nifer fawr o byllau ychwanegol yn yr ardal drwy gydol y 18fed a dechrau'r 19eg ganrif. Sefydlwyd porthladd ym Mhen-bre, ym 1819, ar dir a gaffaelwyd o ystad Ashburnham, er mwyn cludo'r glo hwn. Roedd y porthladd yn llawn llaid erbyn 1830 a sefydlwyd un newydd ym Mhorth Tywyn ac roedd fwy neu lai wedi'i gwblhau erbyn 1836, ac o ganlyniad i hynny datblygodd Porth Tywyn fel tref hollol newydd. Cyrhaeddodd y porthladd benllanw ei brysurdeb yn ail hanner y 19eg ganrif ond dechreuodd ddirywio ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf a daeth ei weithrediadau i ben i raddau helaeth ar ôl yr Ail Ryfel Byd, a symudwyd y rhan fwyaf o ffitiadau'r porthladd oddi yno yn ystod dechrau'r 1980au.

Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001. Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded: GD272221

Disgrifiad ac elfennau tirlun hanesyddol hanfodol
Mae'r ardal hon o dirlun hanesyddol cymhleth, trefol yn bennaf, yn ymestyn ar draws y gwastadeddau arfordirol ac i fyny'r llethr isaf o fryniau arfordirol at uchafswm o 100 m. Mae'n cynnwys nifer o fân ardaloedd diwydiannol ac ardaloedd preswyl hanesyddol: pentref Pen-bre, porthladd Pen-bre, porthladd Porth Tywyn a phentref Porth Tywyn, sydd bellach wedi uno gan ddatblygiad yn yr 20fed ganrif. Mae cnewyllyn bach pentref Pen-bre, sy'n cynnwys yr anheddiad hynaf yn yr ardal ac sydd wedi'i ganoli ar yr eglwys a Fferm y Llys, wedi mynd ar goll i raddau helaeth ymhlith datblygiadau'r 19eg a'r 20fed ganrif. Mae porthladd Pen-bre, na chafodd ei ddatblygu'n llawn erioed, yn goroesi ymysg y twyni tywod i'r gorllewin o'r ardal. Roedd ei olynydd, Porthladd Porth Tywyn, yn ddibynnol ar rwydwaith cysylltiadau a ddechreuodd gyda chamlesi a thramleiniau yn yr 1830au, ac a roddai le amlwg hefyd i ffordd dyrpeg. Disodlwyd Camlas Cyd?weli a Llanelli gan reilffordd ym 1866 (Ludlow 1999, 28). Roedd isadeiledd y gwasanaeth hefyd yn cynnwys tollty, gorsaf gwylwyr y glannau, goleudy a gorsaf y bad achub. Roedd yr elfennau uchod yn gwasanaethu nifer o ddiwydiannau cysylltiedig a ddechreuodd pan sefydlwyd gweithfeydd copr yn y 1850au. Dechreuodd y gwaith o ddatblygu tai, a sefydlu nifer o gapeli ac eglwysi, o dan symbyliad perchenogion y mentrau diwydiannol hyn o 1850 ymlaen (Ludlow 1999, 29). Yn wir, mae'r ardal gyfan yn ddatblygiad o dai teras preswyl o gerrig a briciau a adeiladwyd yn y 19eg ganrif, gyda thai o'r 20fed ganrif mewn amrywiaeth o arddulliau a defnyddiau yn eu plith. Erbyn hyn dilëwyd bron yn gyfan gwbl dystiolaeth o ddiwydiant gweithgynhyrchu o'r 19eg a dechrau'r 20fed ganrif, a'r diwydiannau cynhyrchu ynni o'r 20fed ganrif yr oedd yr aneddiadau'n dibynnu arnynt. Mae'r isadeiledd, fodd bynnag, yn goroesi yn y porthladdoedd eu hunain, er enghraifft, a phrif reilffordd y Great Western a agorwyd ym 1852 ac sy'n dal i gael ei defnyddio. Bydd y gwaith cyfredol ar Barc Arfordirol y Mileniwm yn troi'r porthladdoedd lled-adfeiliedig yn gyfleusterau twristaidd/hamdden, yn tirlunio'r safleoedd diwydiannol gynt, ac yn creu llwybr arfordirol.

Cysylltir archeoleg y tirlun yn bennaf â'i ddatblygiad diwydiannol ac fe'i hamlinellwyd uchod.

Mae Eglwys Illtud Sant, Pen-bre, yn adeilad rhestredig Gradd A gyda llawer o fanylion o ddiwedd yr 16eg ganrif yn goroesi. Mae Fferm y Llys, a berthyn i'r 16eg neu'r 17eg ganrif, sef maenordy Pen-bre, y ty mwyaf yn Sir Gaerfyrddin o gyfnod cyn y Dadeni 'rich in corbels, tall chimneys and mullioned windows' (Lloyd 1986, 56), yn adeilad rhestredig Gradd II ond bellach mae'n gragen. Mae'r porthladd allanol ym Mhorth Tywyn, a phont dros Gamlas Cyd?weli a Llanelli wedi'u rhestru'n Radd II hefyd.

O ran cymeriad mae Pen-bre a Phorth Tywyn yn ardal tirlun hanesyddol nodweddiadol a saif mewn gwrthgyferbyniad llwyr â'r ardaloedd cyfagos sydd at ei gilydd yn wledig/amaethyddol o ran cymeriad.