HEN GAEAU HIRGUL HOLLOWAY

CYFEIRNOD GRID: SN 413066
ARDAL MEWN HECTARAU: 76.10

Cefndir Hanesyddol
Ardal o fewn bwrdeistref Canoloesol Cyd-weli, sydd â hanes Canoloesol ac Ôl-ganoloesol wedi'i dogfennu'n dda, ac yn cynrychioli caeau trefi gynt. Rhoddwyd ardal Cyd-weli (a'r arglwyddiaeth ddiweddarach) i'r Esgob Roger o Gaersallog ym 1106 a sefydlodd y bwrdeistref (Avent 1991, 167), ond fe'i trosglwyddwyd rhwng dwylo'r Eingl-Normaniaid a'r Cymry yn ystod y 12fed a dechrau'r 13eg ganrif. Cafwyd amodau mwy sefydledig yn ystod diwedd y 13eg a'r 14eg ganrif o dan ddeiliadaeth y teulu Chaworth ac, o 1327, Dugiaeth Caerhirfryn. Ymddengys bod o leiaf hanner gorllewinol yr ardal wedi gorwedd o fewn ystad Muddlescwm, deiliadaeth ychydig i'r dwyrain o fewn estroniaeth yr arglwyddiaeth, oherwydd ym 1487 rhoddwyd 'one rood at Le Halwey' (Holloway) i William Howe a Joan, ei wraig, gan Trahaiarn ap Morgan o Muddlescwm (Jones 1985, 17). Mae'r gwaith o ddiwydiannu Cyd-weli drwy'r 18fed a'r 19eg ganrif wedi gadael ei ôl hefyd o fewn y tirlun ar ffurf llinell reilffordd a hen weithfeydd briciau a silica gynt. Mae Ffordd Osgoi Cyd-weli, yr A484, yn croesi'r ardal a chafwyd rhywfaint o ddatblygu o ddiwedd yr 20fed ganrif ar hyd y ffyrdd cefn, ond yr argraff gyffredinol yw un o ddiffeithdra.

Map a atgynhyrchwyd o fap yr OS gyda chaniatad yr Arolwg Ordnans ar ran Rheolwr Llyfrfa Ei Mawrhydi, © Hawlfraint y Goron 2001. Cedwir pob hawl. Byddai ei atgynhyrchu heb ganiatad yn torri Hawlfraint y Goron a gall hynny arwain at erlyniad neu achos sifil. Rhif y drwydded: GD272221

Disgrifiad ac elfennau tirlun hanesyddol hanfodol
Ardal fach o gaeau cymharol fach yn gorwedd rhwng 5 metr ac 20 metr, gan gynrychioli system o gaeau hirgul gynt sy'n gysylltiedig â bwrdeistref Canoloesol Cyd-weli. Mae'r stribedi gynt yn fwyaf amlwg i'r gorllewin, o amgylch Fferm Holloway sy'n tarddu o'r cyfnod Canoloesol; maent yn llai amlwg i'r dwyrain lle cafwyd rhywfaint o ad-drefnu terfynau. Mae'r terfynau drwy'r ardal yn wrthgloddiau, sydd bellach wedi tyfu'n wyllt ac yn ddiffaith, gan rannu caeau o dir pori heb ei wella sy'n cael eu hesgeuluso. Nid oes coetir yma. Mae ffordd osgoi Cyd-weli, sy'n croesi'r ardal hon, wedi arwain at rannu'r system caeau ymhellach.

Drwy'r ardal rhed cangen gynt o brif linell Gorllewin Cymru o'r Great Western, a sefydlwyd yn yr 1870au i gludo mwynau a cherrig o'r chwareli ar Fynyddgarreg, ac alcam o'r gweithfeydd gynt i'r dwyrain o Gyd-weli (Ludlow 1991, 84). Gorweddai gweithfeydd briciau a silica 'Dinas' gynt i'r gorllewin o'r ardal (Argraffiad Cyntaf 6" Arolwg Ordnans, Dalen LIII. NE, 1891). Yr unig safle archeolegol arall a gofnodwyd yn yr ardal yw hen efail Ôl-ganoloesol gynt ar yr A484.

Ychydig o adeiladau sydd yno. Soniwyd am Holloway ym 1487 a gall ei enw awgrymu gwreiddiau Canoloesol i'r ffordd y gorwedd arni sy'n arwain o'r dwyrain i'r gorllewin; mae'r ty'n dal i sefyll ond ni nodwyd elfennau cynnar.

Ardal tirlun hanesyddol o ddarnau amgaeëdig, cul, hir o dir sydd ar wahân i dref Cyd-weli i'r gogledd a'r gorllewin, y caeau mwy o faint, afreolaidd o ran eu siâp, i'r dwyrain a'r fignen/fignen gynt i'r de.