TREDEMEL
CRYNODEB
Pentref cynlluniedig yw Tredemel, a sefydlwyd yn yr unfed ganrif ar ddeg neu’r ddeuddegfed ganrif, yn fuan ar ôl y goncwest Eingl-Normanaidd yn Ne-orllewin Cymru. Ni fu erioed yn dref. Roedd y pentref gwreiddiol yn cynnwys tai ar leiniau hir, cul ar ochr orllewinol priffordd gogledd/de. Ar adeg anhysbys, codwyd tai ar ochr ddwyreiniol y ffordd. Parhaodd i fod yn fach, gyda llawer o’r lleiniau’n wag tan ganol/ddiwedd yr ugeinfed ganrif, pan ddechreuwyd adeiladu tai newydd. Mae ymchwiliadau archaeolegol graddfa fach wedi dangos bod dyddodion archaeolegol canoloesol a diweddarach sylweddol wedi goroesi ar leiniau annatblygedig.
FFEITHIAU ALLWEDDOL
Statws: Ddim yn dref.
Maint: Anhysbys. Yn 1532, cofnodwyd 16 o rydd-ddeiliaid a thri lesddeiliad.
Archaeoleg: Mae ymchwiliadau archaeolegol wedi datgelu dyddodion canoloesol.
LLEOLIAD
Pentref llinellog ym mewndir Sir Benfro yw Tredemel, wedi’i leoli ar ddwy ochr priffordd gogledd/de yr A478 o Ddinbych-y-pysgod i Aberteifi (SN 113 115). Mae’r A4115 yn rhedeg i’r gorllewin o’r pentref a’r B4315 i’r dwyrain. Saif Arberth 3 km i’r gogledd a Dinbych-y-pysgod 11 km i’r de. Saif y pentref 120 m uwchben lefel y môr, a hyynny mewn tirwedd amaethyddol lle mae ffermio bugeiliol yn tra-arglwyddiaethu.
HANES
Credir bod yr enw Tredemel (Templeton yn Saesneg) yn dod o ‘the farm (tun) of the Templars’. Yn ôl traddodiad, roedd tŷ crefyddol yn perthyn i Urdd Marchogion y Deml i’w gael yn Nhredemel, ond ar wahân i’r enw, nid oes tystiolaeth yn bodoli i gefnogi hyn. Diddymwyd yr Urdd ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar ddeg, a meddiannodd Marchogion Ysbytaidd Sant Ioan lawer o’i eiddo. Roedd gan Farchogion Sant Ioan bencadlys yn Slebech, 10 km i’r gorllewin, ond nid oes tystiolaeth eu bod erioed wedi dal tir yn Nhredemel.
Ni fu Tredemel erioed yn dref, er bod rhai awdurdodau’n cynnwys Tredemel yn eu rhestrau o drefi; nid oedd ganddo siarter, marchnad na ffair. Fodd bynnag, mae’n enghraifft dda o bentref canoloesol cynlluniedig.
Y Castell Dedfryd pridd, sy’n union i’r gorllewin o’r pentref, yw elfen gynharaf Tredemel. Nid yw dyddiad ei sefydlu yn hysbys, ond mae ei amddiffynfa gylch yn awgrymu iddo gael ei adeiladu yn y ddeuddegfed ganrif. Yn 1282, gelwir Tredemel yn Villa Templarii (pentref Marchogion y Deml). Flwyddyn yn ddiweddarach, roedd yr enw wedi newid i Villa Templariorum Campestris (pentref Marchogion y Deml yn y caeau), ac yn yr un flwyddyn cofnodir bod bwrdeisiaid de vento yn talu’r 12d safonol y flwyddyn yr un. Hefyd, ar ddiwedd y drydedd ganrif ar ddeg, cafodd Sarah a Walter le Cole ddwy lain gyfagos, a gellir dehongli hyn i olygu bod lleiniau tai yn cael eu cyfuno a bod y dirywiad eisoes wedi dechrau. Tybir, yn yr un modd ag aneddiadau eraill yn Ne-orllewin Cymru, fod poblogaeth Tredemel wedi dirywio wrth i’r Pla Du ysgubo ar draws Ewrop ym mlynyddoedd canol y bedwaredd ganrif ar ddeg.
Cynllun dychmygol o Dredemel c.1320.
Mae dau arolwg a wnaed yn 1532 ac 1609 ill dau yn cofnodi 16 o rydd-ddeiliaid a thri lesddeiliad yn Nhredemel, gydag un rhydd-ddeiliad yn dal dau blot, gan roi cyfanswm o 20 o leiniau. Mae’r map graddfa fawr cynharaf o’r pentref, a luniwyd yn 1829, yn dangos pentref llinellog gydag adeiladau ar ddwy ochr y briffordd gogledd/de. Mae mapiau Ordnans o ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn dangos patrwm tebyg. Yn wir, ni newidiodd y cynllun tan ail hanner yr ugeinfed ganrif, pan ymddangosodd tai newydd yn y pentref ac ar ei gyrion.
Adeiladwyd Eglwys Sant Ioan ar ben deheuol-dwyreiniol y pentref yn 1859. Nid oes tystiolaeth yn bodoli i gefnogi’r traddodiad i’r eglwys gael ei hadeiladu ar safle adeilad Urdd Marchogion y Deml, er bod y safle wedi cael ei ddefnyddio’n flaenorol yn dŷ cwrdd Undodaidd. Cafodd croes ganoloesol ym mynwent yr eglwys ei hadleoli o’i safle gwreiddiol mewn man arall yn y pentref.
MORFFOLEG
Mae Tredemel yn bentref llinellog sydd wedi’i leoli ar ddwy ochr priffordd gogledd/de yr A478 o Ddinbych-y-pysgod i Aberteifi. Dadleuwyd bod cam cyntaf y pentref yn cynnwys cyfres o leiniau 170 m o hyd a sefydlwyd ar ochr orllewinol y ffordd, ac a ddiffiniwyd gan glawdd terfyn mawr ar eu hochr orllewinol a oedd yn eu gwahanu oddi wrth y Castell Dedfryd. Gan roi ystyriaeth i’r broses o uno lleiniau oddi ar y drydedd ganrif ar ddeg, mae map Ordnans 1889 yn dangos cynllun sylfaenol y lleiniau hyn. Mae’r lleiniau a’r tai ar ochr ddwyreiniol y ffordd yn rhan o’r ail gam. Mae’n ansicr pryd yr adeiladwyd tai ar ochr ddwyreiniol y ffordd, ond mae map dyddiedig 1829 yn dangos tai ar ddwy ochr y ffordd.
Mae Tredemel wedi bod yn destun cryn dipyn o ddatblygiad tai ers canol/diwedd yr ugeinfed ganrif, sy’n cynnwys tai unigol ac ystadau bach y tu mewn i graidd hanesyddol y pentref ac ar ei gyrion.
